अधिवक्ता, मुकुन्दहरि दाहाल
(राष्ट्रिय बाल दिवस २०८१ भाद्र २९ गते अवसरमा समसामयिक मुख्य सन्देशमा आधारित जानकारी मुलुक) लेख ।
यस वर्षको बाल दिवसको मुख्य सन्देश वा नारा ” बालबालिकामा लगानी, सुरक्षित भविष्यको थालनी ” रहेको छ। यो नारा मात्र शब्दको संयोजन नभएर, यसले हाम्रो समाज र राष्ट्रको समग्र प्रगतिका लागि गहिरो सन्देश बोकेको छ। बालबालिका राष्ट्रको भविष्य हुन् र तिनीहरूको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र बौद्धिक विकासमा गरिने लगानी नै दीर्घकालीन रूपमा सुरक्षित र समृद्ध भविष्यको आधार हो ।
बालबालिकामा लगानी किन ?
विभिन्न अध्ययनले देखाएको छ कि ? बालबालिकामा गरिएको लगानीले जीवनभर सन्तोषजनक प्रतिफल दिन्छ ।
बाल्यकालमा गरिएको एक रुपैयाँ लगानीले भविष्यमा १६ रुपैयाँ बराबरको प्रतिफल दिन्छ । माध्यमिक शिक्षा पूरा गरेका एक प्रतिशत बालबालिकाको संख्याले राष्ट्रको प्रतिव्यक्ति आयमा ०.३ प्रतिशतले वृद्धि गर्न सघाउँछ ।
माध्यमिक शिक्षाको एक वर्षले बालबालिकाको भावी आम्दानीमा २० प्रतिशतसम्म थप वृद्धि ल्याउँछ ।
बाल्यकालमा कुपोषण कम गर्न सके युवाको कमाइमा ५ देखि१० प्रतिशत सम्मले वृद्धि हुन्छ ।
कुपोषणका कारण हुने कमजोरी घटाउँदा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा ४ देखि११ प्रतिशत सम्म वृद्धि हुन्छ ।
यी तथ्यहरूले बालबालिकामा किन लगानी गर्न आवश्यक छ भन्ने सन्दर्भलाई पुष्टि गर्दछ। अब कुरा आउँछ लगानीका क्षेत्रहरूको पहिचान तथा उपलब्धिको अनुमान कसरी गर्ने। केही लगानीका क्षेत्र र सम्भावित उपलब्धि हेरौँ ।
१. शिक्षामा लगानी :
बालबालिकाको शैक्षिक विकासमा गरिने लगानी दिगो विकास र राष्ट्रलाई प्रतिफल दिने आधार हो। आजको दिनमा शिक्षा सबै बालबालिकाको मौलिक अधिकार हो। शिक्षामा गरेको लगानीले मात्र बालबालिकाको बौद्धिक क्षमता अभिवृद्धि हुन सक्छ। गुणस्तरीय शिक्षा पाउन नसके बालबालिका अशिक्षित मात्र रहँदैनन्, उनीहरू बेरोजगारी, गरिबी, र सामाजिक विभेदको सिकार पनि बन्न सक्छन् ।
२. स्वास्थ्यमा लगानी :
स्वस्थ बालबालिका नै स्वस्थ समाजको आधार हो। सानै उमेरदेखि बालबालिकालाई पोषणयुक्त आहार, उचित स्वास्थ्य सेवा, र स्वास्थ्यप्रति सजग रहन प्रेरित गरिनु आवश्यक छ। विशेष गरी बाल्यकालमा राम्रो पोषणले तिनीहरूको शारीरिक र मानसिक विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
३. सुरक्षा र संरक्षणमा लगानी :
बालबालिका विभिन्न हिंसा, शोषण, र दुर्व्यवहारको सिकार बन्ने सम्भावना धेरै हुन्छ। तिनीहरूको सुरक्षाका लागि उचित नीति तथा कानुनी व्यवस्था लागू हुनु आवश्यक छ। यसका लागि सरकार, समाज, र परिवार सबैको साझा जिम्मेवारी हो। यस्ता संरक्षणमूलक व्यवस्थामा गरिएको लगानीले बालबालिकालाई सुरक्षित र सुरक्षित वातावरण प्रदान गर्दछ ।
४. सामाजिक र भावनात्मक विकासमा लगानी :
बालबालिकाले उचित सामाजिक मूल्य र नैतिक शिक्षा पाउनुपर्छ। तिनीहरूलाई सामाजिक जिम्मेवारी, सहानुभूति, र सहकार्यका गुण सिकाउनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि परिवार, विद्यालय, र समाजले उनीहरूको व्यक्तित्व विकासमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ।यी लगायतका क्षेत्रहरू बालबालिकामैत्री लगानीका लागि प्रतीक्षारत रहेकाले लगानीका क्षेत्रहरू र उपलब्धिमूलक लगानीका लागि सबैले योगदान गर्न सक्ने अवस्था खुल्ला रहेको मान्नु पर्दछ ।
बालबालिकामा लगानीको महत्त्व बुझ्दै गर्दा, यस क्षेत्रका चुनौतीहरू पनि छन् । नेपालको सन्दर्भमा विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रका बालबालिका शिक्षाको पहुँचबाट टाढा छन् । त्यस्तै गरी, न्यून आय भएका परिवारमा बालबालिकाको स्वास्थ्य सेवा र पोषणको अभाव छ । बालश्रम, बालविवाह, र बाल शोषण जस्ता समस्या अझै कायम छन्, जसले बालबालिकाको सुरक्षित भविष्यलाई जोखिममा पार्छ । “बालबालिकामा लगानी, सुरक्षित भविष्यको थालनी” भन्ने नाराले हामीलाई बालबालिकाको दिगो र दीर्घकालीन विकासमा ध्यान दिन प्रेरित गर्दछ । उनीहरूको शिक्षामा, स्वास्थ्यमा, सुरक्षामा, र सामाजिक विकासमा गरिने लगानीले मात्र सशक्त र सक्षम राष्ट्र निर्माण हुन सक्छ । हरेक बालबालिकाले आफ्नो सम्पूर्ण क्षमता अनुसार बचाउ, विकास, संरक्षण र सहभागिता सहित बढ्न पाउनु पर्छ, र यसका लागि राज्य, समाज, र परिवार सबैले मिलेर योगदान गर्नु पर्छ ।
बालबालिकामा लगानीका क्षेत्रहरू मध्य शिक्षाले अग्रणी स्थान ओगटेको हुन्छ । शिक्षा क्षेत्रमा भएको लगानी र यसको उपलब्धिलाई समग्र शिक्षा प्रणालीको विकास र सुधारका लागि सकारात्मक र नकारात्मक पक्षहरूलाई विश्लेषण गर्नुपर्ने हुन्छ। यस्तो विश्लेषणले ठोस तथ्य र अनुभवका आधारमा शिक्षा क्षेत्रका सफल र असफल पक्षहरू उजागर गर्दछ ।
शिक्षा क्षेत्रमा भएको लगानीको सकारात्मक पक्ष
साक्षरता दरमा वृद्धि :
नेपालमा साक्षरता दर २०५० सालयता उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ। यसले सामाजिक रूपान्तरण र आर्थिक विकासको सम्भावनामा योगदान गरेको छ ।
महिला शिक्षामा सुधार:
अघिल्लो पुस्ताको तुलनामा महिलाहरूको साक्षरता दर र शिक्षामा सहभागिता दर उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ । यसले महिलाको आत्मनिर्भरतामा सुधार ल्याएको छ ।
उच्च शिक्षामा वृद्धि:
प्राविधिक र उच्च शिक्षामा नेपाली विद्यार्थीहरूको सहभागिता बढ्दो क्रममा छ। यसले व्यावसायिक दक्षता र रोजगारीका अवसरहरू वृद्धि गरेको छ ।
सार्वजनिक शिक्षा प्रणालीमा सुधार:
नेपालमा संविधानले अनिवार्य र निःशुल्क आधारभूत शिक्षा (कक्षा ८ सम्म) को ग्यारेन्टी गरेसँगै, सरकारको शिक्षा क्षेत्रमा ठुलो लगानी भएको छ। विद्यालयको भौतिक संरचना निर्माण, शिक्षण सामग्रीमा सुधार, र शिक्षकको तलब वृद्धिमा लगानी गरिएको छ। यसले सर्वसाधारणको पहुँचमा शिक्षालाई पुर्यारएको छ ।
निजी क्षेत्रको लगानीमा आकर्षण :
२०५० सालयता शिक्षामा निजी क्षत्रबाट उल्लेखनीय लगानी भएको छ। निजी विद्यालयहरूको सङ्ख्या वृद्धि हुनु र उच्च शिक्षामा प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षामा गरिएको निजी क्षत्रको लगानीले रोजगारी र सीपमूलक शिक्षामा नयाँ अवसरहरू सिर्जना गरेको छ ।
समावेशिता र पहुँचमा वृद्धि:
ग्रामीण क्षेत्रका बालबालिका, अल्पसङ्ख्यक जातजाति, दलित,अपाङ्गता भएका तथा महिला लगायतका बालबालिकाले शिक्षा प्राप्त गर्न सक्ने अवस्था सृजना भएको छ। विभिन्न छात्रवृत्ति कार्यक्रमले आर्थिक रूपमा कमजोर परिवारका बालबालिकालाई पनि गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न प्रेरित गरेको छ ।
शिक्षा क्षेत्रमा भएको लगानीको नकारात्मक पक्ष
गुणस्तरीय र आवश्यकता अनुकूलको शिक्षाको अभाव:
शिक्षा क्षेत्रमा भएको ठुलो लगानीको बाबजुद, शिक्षाको गुणस्तर अझै पनि अपेक्षाकृत कमजोर छ र समाजको आवश्यकता अनुकूलको छैन। सरकारी विद्यालयहरूमा विद्यार्थी सङ्ख्या बढी भए पनि गुणस्तरीय शिक्षण र सिकाइका उपायहरू कमजोर छन्। निजी विद्यालयहरू नाफामुखी छन् । अपाङ्गता भएका लगायतका बालबालिकाका लागि पहुँचयुक्त र समावेशी शिक्षाको अवस्था कमजोर छ। ग्रामीण भेगका विद्यालयहरूमा शिक्षकको कमी, अनियमितता, र भौतिक पूर्वाधारको अभावले शिक्षामा अझै अनगिन्ती समस्याहरू सिर्जना गरेको छ ।
निजी र सरकारी विद्यालयबिचको असमानता :
नेपालमा निजी विद्यालयहरू र सरकारी विद्यालयहरूबिच ठुलो असमानता छ । निजी विद्यालयमा तुलनात्मक रूपमा गुणस्तरीयता,आधुनिक प्रविधिको प्रयोग, र अङ्ग्रेजी माध्यमले गर्दा विद्यार्थी र अभिभावकहरूमा आकर्षण देखिएको छ भने सरकारी विद्यालयमा यस्ता सुविधाको कमीले गर्दा दोस्रो दर्जाको शिक्षा जस्तो देखिन गई शिक्षालाई असमान बनाएको देखिन्छ । यसले हुनेखाने र हुनेखाने परिवारका बालबालिका बिचमा भेदभाव गरेको प्रस्ट देखिन्छ ।
शिक्षित बेरोजगारी:
नेपालमा शिक्षामा भएको लगानी र उपलब्धिको अवस्थालाई शिक्षित बेरोजगारीले प्रस्ट देखाउँछ । शिक्षाको गुणस्तर कमजोर हुँदा शिक्षित युवा रोजगारका अवसर खोज्न बिदेसिन बाध्य भएका छन् ।
निजी विद्यालयबाट दीक्षित विद्यार्थीहरू र मस्तिष्क पलायन
नेपालमा निजी विद्यालयबाट दीक्षित विद्यार्थीहरू प्रायः विकसित मुलुकका लागि उत्पादन गरिएको जस्तो देखिनु एउटा गम्भीर सामाजिक र शैक्षिक समस्या हो । यो समस्या मुख्य रूपमा शिक्षा प्रणाली, रोजगारीका अवसरहरूको अभाव, र युवाहरूको आकर्षण विकसित मुलुकतर्फको प्रवृत्तिसँग सम्बन्धित छ । जसले ‘मस्तिष्क पलायन’ लाई प्रोत्साहन गरिरहेको । निजी विद्यालयहरूमा पढाइने पाठ्यक्रम र शैक्षिक वातावरण प्रायः विकसित मुलुकहरूको प्रणालीसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ । विद्यार्थीहरूलाई अङ्ग्रेजी माध्यममा शिक्षा दिइन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय पाठ्यक्रम समेत प्रयोग गरिन्छ । जसका कारण उच्च शिक्षा र रोजगारीका लागि बिदेसिने प्रवृत्ति बढ्दो छ । यसले नेपालमा दक्ष जनशक्तिको अभावलाई झन् जटिल बनाइरहेको छ र देशको आर्थिक र सामाजिक विकासमा अवरोध आइरहेको छ । निजी विद्यालयका विद्यार्थीहरू विदेशमा आकर्षित हुने प्रवृत्तिले उनीहरूमा देशप्रतिको उत्तरदायित्वको कमी पनि देखाएको छ । नेपाली शिक्षा प्रणालीले देश प्रेम, सामाजिक उत्तरदायित्व, र राष्ट्रको सेवा जस्ता मूल्यहरूको विकास गर्न असफल भएको देखिन्छ ।
यी पक्षहरूले नेपालमा शिक्षा क्षेत्रमा भएको लगानीले सकारात्मक उपलब्धिहरू हासिल गरेको भए पनि, गुणस्तर, पहुँच, र समावेशितामा अझै सुधारको खाँचो छ । उपलब्धि र चुनौती बिचको खाडलको सम्बोधन गर्न सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिक समाजबिच सहकार्य गर्दै शिक्षा प्रणालीलाई गुणस्तरीय र समावेशीताका लागि शिक्षामा थप लगानी, शिक्षा प्रणालीको आधुनिकीकरण, र सीपमूलक शिक्षालाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ । बालबालिकामा आज गरिएको लगानीले सुरक्षित भविष्य, सुखी जीवन, र स्वस्थ समाज निर्माणमा दीर्घकालीन योगदान पुर्या उँछ । आज गरिने लगानी उनीहरूको व्यक्तिगत तथा व्यावसायिक भविष्यलाई सुरक्षित बनाउन मद्दत पुर्याकउँछ । शिक्षामा गरिएको लगानीले बालबालिकालाई आवश्यक ज्ञान, सीप, र मूल्य दिन्छ । गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त बालबालिका आत्मनिर्भर र जिम्मेवार नागरिक बन्न सक्षम हुन्छन् । यसले उनीहरूको आर्थिक अवस्था सुधार्न र विभिन्न सामाजिक, आर्थिक जोखिमबाट बच्न सहयोग गर्दछ ।
सीपमूलक तालिम र व्यावसायिक ज्ञानले उनीहरूको रोजगारीका अवसरहरूमा वृद्धि गर्छ । यसले दीर्घकालीन रूपमा आर्थिक स्थिरता र आत्मनिर्भरताको ग्यारेन्टी गर्छ । शिक्षा र संस्कारले उनीहरूको चरित्र विकासमा सहयोग पुर्या उँछ । नैतिक मूल्य, सहिष्णुता, र सहानुभूतिका गुणहरू सिकाएर उनीहरूको भावनात्मक, मानसिक, आध्यात्मिक र शारीरिक विकासमा सकारात्मक असर पार्छ, जसले सुखी जीवनको आधार तयार गर्छ । सानैदेखि राम्रो स्वास्थ्य सेवामा गरिएको लगानीले उनीहरूलाई स्वस्थ जीवन जिउन मद्दत गर्छ । उचित पोषण, नियमित स्वास्थ्य जाँच, र शारीरिक विकासका लागि वातावरण प्रदान गर्दा उनीहरूको जीवनभर स्वास्थ्य राम्रो रहन्छ । जसले व्यक्तिको जीवनको गुणस्तर बढ्छ ।परिवार र समाजले बालबालिकालाई दिने सहयोग, माया, र स्नेहले उनीहरूमा मानसिक र भावनात्मक स्थिरता ल्याउँछ । स्वस्थ र सन्तुलित मानसिक अवस्था भएको व्यक्तिले जीवनका चुनौतीहरू सहजै सामना गर्न सक्छ र सकारात्मक सोचको विकास हुन्छ । जसले दीर्घकालीन रूपमा सुखी जीवन बिताउन सहयोग पुर्यासउँछ ।
यसर्थ, बालबालिकामा आज लगानी गरौँ र दिगो तथा दीर्घकालीन रूपमा व्यक्तिगत, पारिवारिक, सामाजिक र समग्र राष्ट्र हुँदै मानव सभ्यतालाई गुणस्तरीय तथा समग्र समाजलाई स्वस्थ, समृद्ध, र न्यायपूर्ण बनाउन योगदान गरौँ।
(लेखकः मुकुन्दहरि दाहाल अधिवक्ता तथा बाल अधिकार सहजकर्ता हुनुहुन्छ )
२०८१ आश्विन २५ - शुक्रबार
